پرسشهایی فقهی از شبیه سازی انسان
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
در متنِ گذشته، در خصوص دو قسم از اقسامِ شبیه سازی سخن گفتیم. در اینجا به قسمِ سوم می پردازیم.
قسم سوم: شبیه سازی انسان
این قسم یکی از پرچالش ترین مباحث است. می باید آن را به نحو مبسوطی مورد تحلیل قرار داد. تفاوت این قسم شبیه سازی با دو قسم قبل روشن است. زیرا شبیه سازی قسم اول (شبیه سازی عضو) از سلول یک عضوی از بدن انسان تولید می شود. شبیه سازی قسم دوم( همزاد سازی) از سلول جنسی مرد و زن تولید می شود. ولی این قسم سوم (شبیه سازی انسان) تولید انسان بر خلاف خلقت همه انسانهای عالم است. زیرا خلقت شبیه سازی انسان از سلول غیر جنسی است. یعنی با گرفتن یک سلول از پوست بدن مردی یا از پوست بدن زنی با شرایط و امکاناتِ مجهزِ روز، یک انسانِ کامل، شبیه همان انسان صاحب سلول می سازند.
دو سئوال شرعی و جواب آن
سؤال اول: اگر کسی که از شبیه سازی متولد شده به حد بلوغ و تکلیف برسد، آیا مثل افراد بالغ دیگر موظف به رعایت احکام شرعی اعم از واجبات و محرمات است یا تکلیفی شرعی ندارد؟
جواب این سئوال واضح است. زیرا این شخص اگرچه به طور غیر طبیعی و از غیر نطفه مرد و زن متولد شده است، یک انسان کامل و دارای عقل و درک و اختیار است. بنابراین موظف است مانند افراد جامعه طبق احکام اسلامی عمل کند و واجبات را به جا بیاورد و محرمات را ترک کند. چنان که موظف است به قوانین هر کشوری که در آن زندگی می کند عمل نماید. در غیر این صورت محکوم به جریمه یا مجازات خواهد بود.
سؤال دوم: آیا انسان شبیه سازی شده دارای پدر و مادر و برادر و خواهر و اقوام و بستگان است یا بدون نسب است و هیچ فامیل و خویشاوندی حتی پدر و مادر هم ندارد و ثمره داشتن پدر و مادر و سایر اقوام و بستگان در مسأله میراث و ولایت پدر و حضانت مادر و حق نفقه و محرمیت و حرمت ازدواج و امثال این امور ظهور و بروز دارد؟ در ضمن اگر گفتیم برای فرزند شبیه سازی شده، هیچ فامیل نسبی ندارد، تا هنگامی است که هنوز به انجام ازدواج نرسیده باشد، وگرنه پس از ازدواج او دارای فرزند و همسر خواهد بود و فامیل نسبی او آغاز خواهد شد.
در جواب سئوال می گوییم این شخص نه پدر دارد و نه مادر. زیرا پدر کسی است که فرزند از سلول جنسی او (منی) خلق شود. حال آن که در شبیه سازی سلول غیر جنسی با فعل و انفعالاتِ فیزیکی و تجهیزاتِ روز تبدیل به جنین شبیه سازی می شود و سرانجام فرزندی به وجود خواهد آمد. پس این فرزند پدر ندارد. چنان که این فرزند مادر هم ندارد. زیرا مادر کسی است که فرزند از تخمک او با اسپرم مردی خلق شود. در حالی که شخص شبیه سازی شده از تخمک زن خلق نشده، بلکه تنها چند روزی جنین از مایع داخل تخمک زن (سیتوپلاسم) تغذیه کرده است. به طور قطع تغذیه چند روزه جنین از مایع سیتوپلاسم، سبب خلقت از تخمک زن نیست و عنوان مادری محقق نمی شود. در قصه خلقت حضرت عیسی مسیح(ع) با توجه به نص قرآن، ایشان بدون پدر تولد یافته است و تنها او دارای مادر است (مریم) که عیسی از تخمک او خلق شده است. پس ممکن است انسانی در عالم بدون پدر باشد. در این صورت مشکلی به وجود نمی آید. بنابراین انسان شبیه سازی شده پدر ندارد. هم چنان که مادر هم ندارد.
در انسان شبیه سازی شده اگر قائل شویم بر این که مرد صاحب سلول در حکم پدر و زنِ صاحب مایع سیتوپلاسم در حکم مادر برای او باشد، و برای مرد صاحب سلول غیر جنسی، حق ولایت و برای زن صاحب سیتوپلاسم، حق حضانت در نظر بگیریم، در نتیجه حق نفقه و حق ارث و امثال این ها را بنابر احتیاط ملتزم شویم، اما این احتمال نیز تمام نیست. زیرا موضوع پدر و مادر متوقف بر اسپرم و تخمک است. این دو موضع در شبیه سازی منتفی است. لذا وجهی برای این احتمال داده نمی شود.
اما مسأله محرمیت بین فرزند شبیه سازی شده با مرد صاحب سلول غیر جنسی و بستگان رحمی او و با زن صاحب مایع سیتوپلاسم و بستگان رحمی او را بنابر احتیاط ممنوع می دانیم و در حکم اجنبی با او عمل شود. در ضمن از ازدواج با او هم علی الاحوط خودداری شود. و الله العالم.