ادیان در خصوص شبیه سازی انسان چه می گویند؟
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
شبیه سازی انسان نه سابقه ای در پیش از اسلام دارد و نه بعد از آن. این موضوع از مسائل مستحدثه و بسیار جدید است.
دیدگاه مسیحیت در حرمت شبیه سازی انسان
از هنگامی که موضوع شبیه سازی انسان در نیم قرن اخیر مطرح شد و زمزمه تحقق این کشف بدیع و شبه خارق العاده در مجامع علمی و پزشکی سر زبانها افتاد کلیساهای مسیحیت تمام قد برخاستند. آنها شبیه سازی انسان را به طور مطلق حرام دانسته، انجام آن را ممنوع اعلام کردند. سخنگوی واتیکان در بیانیه رسمی اعلام کرد پندارهای شبیه سازی انسان حکایت از بینشی افسار گسیخته دارد که عاری از همه ضوابط و معیارهای اخلاقی و انسانی است. او گفت که واتیکان این شبیه سازی را پیامد باوری وحشیانه می خواند که فاقد اصول اخلاقی و انسانی است.
برخی ادلّه ی مسیحیان
1-کلیسای کاتولیک به طور صریح شبیه سازی انسان را مذموم و ممنوع اعلام کرده است. دلیل مخالفت کلیسای کاتولیک در برداشت دین مسیحیت از کتاب مقدس و تفسیر از داستانهای عهد عتیق ریشه دارد. یکی از ادله ای که سبب شده کلیسای کاتولیک با شبیه سازی آنان مخالفت کند، سه داستان محوری سِفر تکوین در عهد عتیق است. الف) خلقت آدم و حوا و هبوط به زمین ب) قتل قابیل و هابیل دو فرزندان آدم و حوا ج) ویرانی برج بابل و فساد در آن روزگار.
به باور کلیسای کاتولیک، مسیحیت از این سه داستان، سه اصل اخلاقی به دست آورده اند که نمادی است بر هر حرکتی که انسان را از حقیقت وجودی اش دور می کند. کاری که پایانی خوش برای انسان نخواهد داشت.
پاپ ژان پل دوم در بخشی از رساله انجیل حیات خود تصریح کرده که این داستان ها شرح حال انسان معاصر است: «خاطرات تکنیک تولید مثل مصنوعی راه را برای سقط جنین و فرزند کشی می گشاید». خلاصه از داستان خلقت و حوادث آن روزگار برداشت کرده اند که شبیه سازی انسان حرام است.
2-کلیسای پروتستان در شبیه سازی انسان، مثل کاتولیک ها به صراحت به ممنوع بودن آن رای داده اند و مصلحت شبیه سازی انسان را نکوهش کرده اند. آنها معتقدند که شبیه سازی با آموزه های انجیل درباره خانواده و رابطه پدر و مادر و فرزندی مغایرت دارد.
دلیلی که این نحله از مسیحیت بدان تمسک کرده اند، متفاوت با کاتولیک ها است. ایشان معتقدند خلق انسان در واقع مخصوص خدا و آفرینش اوست و انسان با شبیه سازی در کار خدا دخالت می کند. این دخالت ممنوع است. البته این گروه بر خلاف کلیسای کاتولیک، بعضی موارد را از ممنوعیت مستثنی کرده و گفته اند آن جایی که زوجین نابارورند می توانند از شیوه شبیه سازی فرزند دار شوند.
3-کلیسای ارتدوکس هم شبیه سازی انسان را غیر جایز دانسته است. دلیلی که کلیسای ارتدوکس صربستان آورده این است که شبیه سازی، انسانها را به هم شبیه می کند و تفاوت انسان های در گذشته و حال و آینده را از بین می برد. زیرا کودک مانند والدین خواهد شد و هویت ها از بین خواهد رفت. در این صورت انسان فاقد اراده تفکر و آزادی می شود. به علاوه شبیه سازی می تواند حامل پیام سقوط تمدن حاضر نیز باشد.
دیدگاه یهودیان درباره شبیه سازی انسان
دیدگاه علمای یهود در شبیه سازی انسان مانند دیدگاه مسیحیت است. آنها شبیه سازی انسان را حرام می دانند. در این باره می گویند انسان شریک خدا و موظف به مراقبت از مخلوقات اوست. طبق دین یهود، انسان از نظر دینی تابع مادر و از نظر شجره خانوادگی تابع پدر است.
دیدگاه یهود مانند دیدگاه پروتستانها در مواردی استثناء دارند. مثلا این که برای زوج های نازا همانند سازی جایز است. هم چنین در لابه لای اعتقادات یهود، چنین است که فوائد اقسام این فناوری بر زیان های احتمالی آن غلبه دارد. مشروط بر این که افراد متعهد شوند کرامت انسانی را نقض نکنند.
به علاوه استفاده پژوهشی و درمانی از جنین های همانند سازی شده مورد تایید و موافقت یهودیان قرار گرفته است و بسیاری از بزرگان یهود از تحقیق درباره شبیه سازی حمایت کرده اند.
دیدگاه علمای اهل سنت درباره عمومیت شبیه سازی انسان
مجموع نظریات و دیدگاههای اهل سنت و اطلاعیه های ایشان تاکید بر ممنوعیت و حرمت شبیه سازی انسان است. البته شبیه سازی حیوان یا عضوی از اعضای بدن را جایز می دانند. ولی شبیه سازی انسان را به اتفاق آراء ممنوع اعلام کرده اند مگر در حالتِ ضرورت.
اینک به آرای برخی فقهای اهل سنت اشاره می کنیم:
1-«رابطه العالم الاسلامی» مستقر در مکه مکرمه که بازگو کننده افکار بسیاری از علمای اسلام است، درباره حرمت شبیه سازی انسان اطلاعیه داده و حرمت شبیه سازی انسان را اعلام نموده و خواهان وضع قانون جهانی برای منع هرگونه شبیه سازی انسان شده است.
2-«در مجمع البحوث الاسلامیه» وابسته به جامع الازهر طی بیانیه ای به حرمت این کار فتوا داده و از دولت های جهان خواست تا مانع هر گونه شبیه سازی انسان شوند.
3- عبدالعزیز بن باز مفتی بزرگ عربستان حکم به حرمت شبیه سازی انسان داد.
4-شیخ یوسف عبدالله قرضاوی از علمای معتبر اهل سنت شبیه سازی انسان را عملی حرام دانسته و آن را فعل شیطانی معرفی کرده است. وی در توضیح فتوای خود گفته است: منطق شریعت اسلام بر اساس نصوص مطلق و قواعد کلی و مقاصد عامه است لذا ورود شبیه سازی در عالم انسان را به دلیل مفاسد فراوانی که دارد منع کرده است. این عالِم سنی مذهب درباره نصوص مطلق و قواعد کلی و مقاصد عامه اسلامی توضیح نداده و مفاسدی را که بر شبیه سازی انسان مترتب است نیز بیان نکرده است.
5-دکتر مرتضی فریدون اصل، مفتی کشور مصر اصرار بر حرمت شبیه سازی انسان دارد. وی حرمت شبیه سازی را اجماعی می داند و گفته است: «علم باید مبتنی بر ایمان و اخلاق و خدمت به بشریت باشد و شریعت اسلام برای پنج چیز آمده است که آن ها را کلیات یا ضروریات پنج گانه می نامند. این پنج چیز دین، عقل، نسل، مال و نفس است.» بعد می گوید: شبیه سازی، چهار تا از این پنج چیز را تهدید می کند که اولین آنها تهدید نفس است و به دنبال آن تهدید عقل و نسل و دین قرار می گیرد. او در ادامه معتقد است که شبیه سازی انسان از نظر شرعی حرام است؛ اما می توان از این دانش برای شبیه سازی اعضای بدن و نجات بیماران استفاده کرد.
باید توضیح داد که استناد این عالِم سنی به اجماع علمای اهل سنت، اگر به نظر خود اهل سنت پذیرفته باشد به نظر فقهای شیعه این گونه اجماع ها مورد قبول نیست. زیرا اولاً اجماع در فقه شیعه باید کاشف از قول یا فعل یا تقریر امام معصوم(ع) باشد. یا اجماع منطبق بر ادلّه و قواعدی باشد که پشتوانه اجماع باشد که به آن اجماع مدرکی می گویند. در حالی که اجماعی که این عالم سنی ادعا کرده است نه کاشف از قول و نقل و تقریر امام معصوم است، نه منطبق بر دلایل و قواعد مثبته بر حرمت است. از این رو چنین اجماعی از نظر فقه شیعه حجت نیست.
ثانیاً این اجماع که فتوای چند نفر از علمای اهل سنت است که در عصر حاضر رأی به حرمت شبیه سازی انسان داده اند، حتی از دیدگاه خود اهل سنت هم حجت نیست. زیرا اجماعی از نظر اهل سنت حجت است که از آراء اهل حل و عقد و فقهای عصر و زمان باشد، نه فتوای چند نفر از علما در یک زمان و عصر. بنابراین نمی توان با ادعای اجماع این عالم سنی، حرمت شبیه سازی انسان را ثابت کرد.