پیدا و پنهانِ شبیه سازی انسان
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
شبیه سازی یکی از مسائل بسیار مهم روز در علم پزشکی و جنین شناسی است. این بحث در ابعاد مختلفِ دینی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و حتی از جنبه سیاسی مرکز توجه قرار گرفته است.
به این دانش در زبان فارسی شبیه سازی (یا همانند سازی) می گویند. در عربی هم به آن «استنساخ» و در انگلیسی «کلونینگ» گفته شده است. سابقه شبیه سازی انسان به حدود نیم قرن اخیر بر می گردد. بعضی پزشکان و جنین شناسان متخصص و پژوهشگر در علم ژنتیک به طور گروهی به فکر افتادند مشابه موجودات جاندار اعم از حیوان و انسان را بدون استفاده از سلول های جنسی خلق کنند. به عبارت دیگر شبیه حیوان یا انسانی را تولید نمایند. تا اینکه در سال 1996 م موفق شدند حیوانی را با استفاده از سلول غیر جنسی شبیه سازی کنند و حیوانی مشابه همان حیوانی که سلول از او برداشتند تولید نمایند.
گفتنی است که پس از اعلام شبیه سازی حیوان، هیچ عکس العملِ دینی و حقوقی از جانبِ کلیساها و مسلمانان درباره مشروع بودن یا حُرمتِ آن دیده نشد. همگی درباره جواز و حرمت آن سکوت اختیار کردند. زیرا وجهی برای ممنوعیت شبیه سازی حیوان به نظر نمی آید.
اما در مورد شبیه سازی انسان با این که هنوز محقق نشده و زمزمه تولید آن در رسانه ها و جراید به گوش می رسد، موضع گیری و حساسیت و اظهاراتِ مثبت و منفی آن از مراکز دینی و حقوقی بلند شده است. بسیاری از کلیساها و نیز علمای اسلام، خصوصاً علمای اهل سنت به تحریم آن حکم داده اند. آنها نه تنها اصلِ عملِ شبیه سازی را برای کسانی که در شبیه سازی انسان می کوشند حرام دانسته اند، بلکه از حکومت های خود برای سازندگان شبیه سازی تقاضای مجازات کرده اند.
اما در اینجا مناسب است که شبیه سازی و اقسامِ آن را مورد توجه قرار داده و زوایای پیدا و پنهانِ آن را بررسی کنیم.
اقسام شبیه سازی به معنای عام
شبیه سازی از دید کلی سه قسم است:
قسم اول: شبیه سازی عضوی از اعضای انسان
این قسم شبیه سازی یا کلونینگ یعنی ساخت یک عضو از اعضای انسان، نه ساخت یک انسان کامل. بدین طریق که از یک عضو بدن مثل کلیه، قلب، دست یا پا، سلولی را بر می دارند و در دستگاه مجهزی که برای تکثیر سلول ساخته شده قرار می دهند و با تغذیه مخصوصی که آماده نموده اند آن سلول را تکثیر می کنند.
این نوع شبیه سازی با همه اهمیت و کاربردی که دارد موضوع بحث ما نیست. زیرا این بحث از نظر شرعی و از دیدگاه فقهای شیعه و علمای اهل سنت هیچ مشکلِ شرعی ندارد.
قسم دوم: شبیه سازی به معنای همزاد سازی
همزاد سازی قسمی از شبیه سازی انسان است، ولی معروف به همزاد سازی است. زیرا شبیه سازی انسان کلاً متفاوت با همزاد سازی است. شبیه سازی انسان (که در قسم سوم خواهد آمد) تولید خلقت انسان شبیه سازی شده از سلول غیر جنسی است. بر خلاف تولید همزاد سازی که منشاء آن سلول جنسی از نر و ماده و به تعبیر دیگر از اسپرم مرد و تخمک زن است. منتها در همزاد سازی از هر واحد از اسپرم مرد و تخمک زن به جای تولید یک فرزند چندین فرزند مشابه و هم شکل تولید خواهد شد و نام آن را همزاد سازی گذاشته اند.
امتیاز خلقت همزادسازی
به نظر می رسد تمام افرادی که از همزاد سازی تولید می شوند همه آنها یا فقط پسرند و یا فقط دخترند. نمی تواند بعضی پسر باشد و بعضی دختر. افزون بر این، همه این افراد به دلیل آن که از یک سلول جنسی مرد و زن (اسپرم و تخمک) تولید می شوند هم شکل و هم اندام و هم قیافه اند. حتی می توانند از دو قولوهای همسان هم، به هم مشابه تر و در حرکات و رفتار به هم نزدیک تر باشند. لذا از این رو به آنها همزاد گفته شده است.
احتمالا تنها اشکال همزاد سازی این است که اگر همزاد سازی بسیار زیاد شود، ممکن است تشابه قیافه ها و اندام ها سبب اختلال در نظام اجتماعی و مشکلاتی از این دست شود و مشکلی در جامعه بین همسران و بین فروشنده و مشتری ها و ستمگر و ستمدیده ها ایجاد شود.
اما این مشکل نیز قابل رفع است. چرا که اولاً ممکن است با علامت هایی مثل لباس یا الصاق برچسب و تغییرات طبیعی در افراد مشابه ساخته شده، بین آن ها امتیاز و تفاوت ایجاد کرد تا مشکلی پیش نیاید. مانند دوقلوها یا چند قلوهای همسان. ثانیاً: به دلیل بالا بودن هزینه و پیچیدگی وسایل و تجهیزات، خلق همزاد سازی بسیار اندک اتفاق می افتد و ثمره آن هم در حال حاضر فقط ثمره علمی است.
حکم همزاد سازی از نظر فقهی و حقوقی
به نظر می آید همزاد سازی از نظر فقهی و حقوقی هیچ اشکالی ندارد. همه احکام شرعی و حقوقی که بر دیگر انسانها مترتب است، بر همزاد سازی نیز مترتب خواهد بود. مثلاً اگر چند «کلون» فرزند همزاد و مشابه هم از اسپرم یک مرد و زن – چه زن و شوهر باشند و چه زن و مرد اجنبی- تولید شوند، از نظر فقهی افراد همزاد برادر و خواهر، و ملحق به پدر- مرد صاحب اسپرم- و به مادر- زن صاحب تخمک- هستند و مثل فرزندان مشابه چند قلو می باشند.
افزون بر این، افرادِ همزاد سازی شده وقتی بزرگ می شوند و به سن بلوغ می رسند مثل همه پسران و دختران طبیعی، باید احکام تکلیفی و شرعی خود را انجام دهند و در مورد هیچ عمل تکلیفی اعم از واجب و حرام مجاز به مخالفت نیستند. از نظرِ حقوقی هم مثلِ دیگر افراد چه از نظر ولایتِ پدر و حضانتِ مادر، یا احکام نفقه و میراث و احکامِ محرومیت و ازدواج و سایر احکامِ حقوقی بر افرادی که از همزاد سازی متولد می شوند مترتب است و تفاوتی با افراد و انسان های دیگر ندارند.