عوامل هدر رفتن بيت المال
آیت الله سیداصغر ناظم زاده قمی
علل و عواملي دست به دست هم مي‌دهند تا اموال مردم و بيت المال به هدر رود، در اين‌جا به اين عوامل، اشاره مي‌کنيم.
1. مجازات نكردن خائنان
يكى از عوامل مهم هدر رفتن بيت المال اين است كه با خائنان به آن، مماشات مىشود در حالي که تعاليم دينى به ما گوشزد كرده است كه دست اندازان به اموال مردم را مجازات كنيد تا باعث عبرت ديگران شود و ريشه هاى فساد و تباهى را بخشكاند. كوتاهى و اغماض در اين امر، به ديگران جرئت داده و مىدهد تا آنها هم به اين كار دست بزنند و از عواقبِ گناهِ خود نترسند و مجال را براى خود فراخ ببينند و دست به انواعِ فسادها بزنند.
برخورد با مجرمان نبايد دور از عدل و انصاف و خارج از موازين باشد، مجازات چنين افرادى بايد توسط افراد كارشناس و صالح صورت پذيرد. نبايد از روى خشم و غضب انجام شود. نبايد انواع بىحرمتىها را در حق آنها روا داشت و پس از اثبات خيانت بايد محاكمه آنها با قضاوتِ افراد كاردان و بىعلاقه به زيورهاى دنيوى و مستقل از قدرت حاكمه صورت گيرد.
2. نصب خائنان
از ديگر عوامل به هدر رفتن بيت المال نصب افراد خائن است.
قرآن كريم مىفرمايد: وَ لا تَركَنُوا الى الذينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُم النّار (هود آيه 13)؛ به ستمگران تكيه نكنيد كه آتش [ظلم و ستم آنها] شما را فرا خواهد گرفت. اين آيه بيان مىكند كه ظلم در كارها ولو جزئى باشد مىتواند شما را هم به نابودى بكشاند و شما را همپايه او قرار دهد. درست است كه اين آيه براى همراهي نکردن با حاكمِ ظالم است، اما منافات ندارد كه شامل سلسله مراتب حاكميت هم بشود. فرماندهان و مسئولانِ رده پايين را نيز شامل شود. هر مسئولى كه ظالم و خيانتكار باشد چه در مسئوليت بيت المال و چه در غير آن، نبايد در مناصب قرار گيرد.
3. نصب افراد ضعيف
عامل ديگر هدر رفتن بيت المال نصب افراد ضعيف است، زيرا با علم و تجربه ثابت شده است كه گزينشِ افرادِ ضعيف و ناتوان در كارهاى كشورى نه تنها به كارها سامان نمى بخشند، بلكه سبب به هم ريختگى و تباهى نيز خواهند شد، و بر عکس در مقابل، افرادِ شايسته و توانمند مسئوليتى را كه به آنها سپرده شده است به خوبى حفظ مىكنند. آنها با رفعِ نواقص و برطرف كردنِ كمبودها و با قدرتِ بيشتر، مسئوليتِ محوّله را سر و سامان مىدهند. و سبب رشد و بالندگى و شكوفايى در امور مىشوند. بنابراين يكى از موانع حفظ بيت المال، نصب كارگزارانِ ضعيف و كم‌توان است كه مىبايد به شدت از آن پرهيز کرد.
رسول گرامى اسلام در پاسخ ابوذر غفارى كه تقاضاى شغل و مسئوليت كرد، دستِ مباركِ خود را بر دوشِ او زد و فرمود: «اى ابوذر تو ضعيفى (و توان كار را ندارى) و مسئوليت امانت است (و بارِ امانت سنگين است) و در روزِ قيامت چنين مسئوليتى بدبختى و پشيمانى است، مگر آن كه به حق گرفته شود و حقِ آن ادا گردد.» (صحيح مُسلم، ج12، ص208)
اين حديث با صراحت مسئوليت و شغلِ كشوردارى را امانت به شمار آورده است. از دادن آن به افراد ناتوانمند و ضعيف ـ اگرچه صالح و با ايمان باشند ـ منع كرده است.
4. مسند نشينى چاپلوسان
از ديگر عواملِ مهمِ هدر رفتن بيت المال، تكيه بر چاپلوسان است. اينان مىتوانند با چاپلوسى هاى خود، بودجه هايى را به امورِ غير ضرورى اختصاص دهند، همايشهاى كلان برگزار كنند، در مدح و تمجيد از صاحبانِ قدرت، گوى سبقت را بربايند و از ثروتِ بيت المال به راحتى هزينه كنند. نشاندن چنين افرادى بر مسند امور، يعنى نابود كردنِ بيت المال.
اميرالمؤمنين در نهج البلاغه از نگرانى خود در مورد اين كه تبهكاران بر سرنوشت بيت المال چيره شوند مىفرمايد: «همانا من به ديدار پروردگارم به وسيله مرگ-مشتاق و به پاداش او اميدوارم، لكن چيزى كه مرا اندوهناك مىكند آن است كه بى خردان و تبهكارانِ امت بر سرنوشتِ اين حكومت سلطه يابند و بيت المال را چون ثروتى شخصى به غارت ببرند و در خيانت كردنِ آن مسابقه بگذارند و آزادى بندگان خدا را سلب كنند و با صالحان بستيزند و فاسقان را حزبِ خويش و هم دستان خود كنند.» (نهج‌البلاغه، نامه62)
5. بى اعتنايى به استعدادها و نيروى انسانى كارآمد
از ديگر عوامل مهم اتلاف بيت المال، ناديده گرفتن نيروهاى تأثيرگذار و خدوم است. بر حكومت لازم است از استعدادهايى كه توان و علم و درايتِ بالايى دارند و احتمال مىرود دشمن در كمين آنها باشد و با ضربه زدن به آنان زيان جبران ناپذيرى به ملت و كشور وارد شود، حفاظت كند. البته معناى محافظت از استعدادها و نيروهاى جوان بدان معنا نيست كه براى آنان مراقب گذاشته شود، بلكه معنايش اين است كه با برنامهريزىهاى صحيح و ايجاد انگيزه و نشاط در جامعه به اين خيل عظيمِ تأثيرگذار، بها دهيم. پويايى و تحرك آنها را با تشويق كردن و دادن امتيازهاى درست، بيشتر كنيم. از سرخوردگى و دل سردى آنان جداً جلوگيرى نماييم. تا در كشور بمانند و در خدمت ملت و نظام باشند. بىتدبيريهايى كه باعثِ مهاجرتِ اين نخبگان مىشود نيز لطمه هاى سنگينى به بيت المال وارد مىكند.
مع‌الأسف شاهد بوديم كه در برهه اى از تاريخ جمهورى اسلامى در اثر بى لياقتى برخى مسئولان و بىمِهرى به قشر جوان، بسيارى از آنان به كشورهاى ديگر مهاجرت كردند. اگر چه گاهى خود صدمه ديدند و ضرر كردند، ولي خسارت بسيار سنگينى بر نظام و كشور و بيت المال وارد شد.