حرمت شبیه سازی انسان؛ ادلّه ی دیگری از علمای اهل سنت
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
در قسمتِ قبل، برخی از ادله ی علمای اهل سنت را به بحث گذاشتیم و آن را مورد نقد قرار دادیم. در اینجا برخی دیگر از ادله را واکاوی می کنیم.
دلیل سوم: ابهام در روابط خویشاوندی
برخی علمای اهل سنت در این دلیل عنوان می کنند که هرگاه هر نطفه انسانی در رحم مادری منعقد شود، رابطه او با پدر، مادر و خواهر، برادر و دیگر بستگان معین و معلوم است. ولی در شبیه سازی انسان این گونه روابط مبهم و نامشخص است. زیرا فرزندی که از شبیه سازی به دنیا می آید، معلوم نیست پدر و مادر او کیست. همچنین افراد خانواده و انتسابشان با این فرزند شبیه سازی شده مبهم و نامشخص است. این ابهام خویشاوندی سبب ویرانگری همه نهادهای مدنی و اجتماعی و از بین برنده مقاصد شریعت است. همچنین موجب حرمت شبیه سازی انسان است.
قرضاوی از فقهای اهل سنت در این باره پرسشی مطرح کرده و می گوید آیا این فرزند شبیه سازی شده، قُلِ دومِ شخص صاحب سلول است؟ مثل دو قلوهای همسان است؟ چون نسخه مشابه اوست، لذا صاحب سلول پدر او نیست. زیرا از سلول غیر جنسی او تولید شده است. پس این فرزند شبیه سازی نه پدر دارد و نه مادر. او در پاسخ این پرسش نتیجه گرفته که ابهام در خویشاوندی سبب حرمت شبیه سازی خواهد شد.
پاسخ: اما به این شبهه نیز می توان پاسخ داد و گفت اگر فرزندی به طور مشروع به دنیا آید، اما از نظر پدر و مادر و اقوام و عشیره مجهول الحال و ناشناخته باشد؛ مثل این که پدر و مادری به دلیل فقر و ناداری، یا زیادی فرزند و یا به هر دلیلِ باطلی فرزند تازه به دنیا آمده خود را سر راه مردم گذارند و یا تحویل مؤسسه های خیریه و غیر بدهند و هیچ نشانه یا آدرسی هم از خود بر جای نگذارند، و این طفل توسط افراد نیکوکار و یا بنیادهای خیریه و بهزیستی نگه داری و بزرگ شود، به طور طبیعی این کودک حسب ظاهر نه پدری دارد و نه مادری. نه برادری دارد و نه خواهری و نه هیچ فامیل دیگر. آیا چنین فرزندی بدون فامیل و عشیره و نسَب، باعث می شود اصل ولادتِ او حرام و غیر مشروع باشد؟ قطعاً چنین ادعایی باطل و غیر منطقی است. هیچ انسانِ با شرافتی به این گونه فرزند، نسبت ناروای حرمت نمی دهد. موضوع شبیه سازی انسان هم این چنین است که اگر دلیلی بر حُرمت اصل آن نباشد، هرچند لازمه اش نداشتن پدر و مادر و فامیل باشد، سبب نمی شود اصل شبیه سازی حرام باشد. در نتیجه دلیل سوم برای حرمت شبیه سازی انسان باطل و بی اساس است.
دلیل چهارم: ابهام در احکام نفقه و ارث
یکی از وجوهی که بعضی علمای اهل سنت بر حرمت شبیه سازی انسان ذکر کرده اند، ابهام در احکام فقه و ارث است. آن ها می پرسند فرزندی که از شبیه سازی به دنیا می آید، نفقه اش با چه کسی است؟ چون نه پدری دارد و نه مادری و نه جد و نه جده ای و نه برادر و خواهری و نه فامیل دیگری تا در مواقع نیاز به او کمک کند. چه کسی باید نفقه او را بپردازد؟ همین طور او که نه پدر دارد و نه مادر و نه فامیلی از چه کسی باید ارث ببرد؟ اگر خودش پس از بلوغ و رشد دارای مال و ثروتی شد و از دنیا رفت، چه کسی وارث اموال او گردد؟ بنابراین اصل شبیه سازی باید ممنوع و حرام باشد تا مستلزم ابهام در احکام نفقه و ارث نشود.
پاسخ: اولاً به کدام دلیل اگر انسانی از جهت حق نفقه یا میراث نامعلوم باشد ولادت او حرام است؟ به نظر ما، منشاء این گونه استدلال های اهل سنت، قاعده استحسان است. از نظر فقهای امامیه، عمل به استحسان و قیاس و سد ذرایع و … باطل است. لذا فقهای شیعه در هیچ موضوع شرعی به این ادله استناد نمی کنند. پس دلیل چهارم اهل سنت بر حرمت شبیه سازی که مستند به استحسان است، ضعیف و باطل می باشد.
ثانیاً: حق نفقه چنین مولودی و همین طور میراثِ او معلوم است و آن بیت المال مسلمین است. زیرا تا زمانی که این مولود زنده است، اگر نیازی به نفقه دارد، از بیت المال مسلمین یا مؤسسه و بنیادهای خیریه باید نفقه او پرداخت شود. و بر فرض اگر مال و ثروتی در طول عمرش به دست آورده باشد، پس از فوتش اگر زن و فرزندی نداشته باشد، برای بیت المال مسلمین و یا همان بنیادهای خیریه خواهد بود. پس این دلیل نمی تواند سبب حرمت شبیه سازی انسان گردد.
ثالثاً: علی الاحوط بگوییم مردی که از سلول غیر جنسی او فرزند شبیه سازی شده تولید می شود در حکم پدر اوست و زن صاحب سیتوپلاسم در حکم مادر اوست و با این نظریه، تکالیف حق نفقه، حق ارث، حق ولایت و حق حضانت روشن است و فرزند شبیه سازی شده به این مرد و زن علی الاحوط ملحق خواهد شد. اگرچه در تقسیم ارث بهتر است با سایر ورثه مصالحه شود و ارث تقسیم گردد. اگرچه به نظر ما این فرزند نه صاحب پدر است و نه مادر، زیرا فرزند بودن برای پدر و مادر باید از سلول جنسی مرد مثل اسپرم و تخمک زن تولید شود و نه از سلول غیر جنسی.
نتیجه: استناد به دلیل ابهام در بعضی احکام بر حرمت شبیه سازی انسان بی اساس و باطل است.