حُرمتِ شبیه سازی از دیدگاه اهل سنت
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
قاطبه علمای اهل سنت و قلیلی از فقهای شیعه بر این باورند که شبیه سازی انسان فی ذاته و به عنوان اولی حرام است.
ادلّه حرمت شبیه سازیِ انسان از نظر اهل سنت
ادلّه ای که علمای اهل سنت بر حرمت شبیه سازی انسان به عنوان اولی اقامه کرده اند در هشت دلیل خلاصه می شود.
دلیل اول: لزوم تولید انسان از آمیزش جنسی و حرمت غیر آن
علمای اهل سنت برای حرمت شبیه سازی انسان به برخی آیات و روایات استناد کرده اند. گفته اند: این که اسلام به جد از مسلمانان خواسته که تولید فرزند را از طریق آمیزش جنسی به نحو شرعی انجام دهند، دلیل بر این است که تولید فرزند فقط از طریق شرعی و عقد نکاح صورت گیرد. بنابراین تولید نسل از غیر این طریق هرچند از راه شبیه سازی باشد، ممنوع و حرام است.
برای حرمت مطلق شبیه سازی به برخی آیات استناد کرده اند. از جمله این آیات:
1-«هُو الذی خَلَقَکُم مِن نَفسٍ واحدهٍ وَ جَعَلَ مِنها زَوجَها لِیسکنَ اِلیها فَلمّا تَغَشّاها حَملَت حَملاً خَفیفاً فَمَرَّت به… (اعراف 18) (اوست خدایی که همه شما را از یک تن آفرید و زوج و همسرش را از جنس او پدید آورد تا در کنارش آرامش گیرد. پس چون مرد با زن آمیزش کرد به حملی ضعیف، باردار شد و زندگی را با آن سبک ادامه داد.)
2-فَلیَنظُر الأنسانُ مِمَّ خُلِق. خُلِقَ مِن ماءٍ دافِق. یَخرُجُ مِن بَینِ الصُّلبِ وَ التّرائِب(طارق 5-7) پس انسان باید با دقت بنگرد که ببیند از چه چیز آفریده شده است، از آبی جهنده که از میان پشت کمر و استخوان های سینه و پیش رو خارج می شود.
3-ثُمَّ جَعلَ نَسلَه مِن سُلالهٍ مِن ماءِ مَهین. (سجده؛ 8) سپس نسل او را از چکیده ای از آب ناچیز و بی ارزش قرار داد.
از این چند آیه استفاده می شود که تنها روش مورد قبول اسلام در امر تولید نسل انسان، آمیزش جنسی مشروع است. چون شبیه سازی انسان از این مسیر خارج است، پس از نظر اسلام ممنوع و حرام است.
برخی از مجامع هم با استناد به همین آیات، شبیه سازی انسان را جایز ندانسته اند. به عنوان نمونه «مجمع الفقه الاسلامی» در بیانیه نهایی خود بر مسأله ضرورت التقای دو نطفه مرد و زن به منزله سنّت خدا در خلقتِ انسان، این گونه توضیح داده است: «معلوم است که سنّت خدا در خلق انسان آن است که مخلوقِ انسانی را از اجتماع و ترکیب دو نطفه (منی مرد و تخمک زن) که هر یک دارای تعدادی از کروموزم هاست بیافریند.» (رک: مجله مجمع الفقه الاسلامی، ص 409)
از دیگر کسانی که بر حرمت شبیه سازی انسان به همین دلیل استدلال کرده اند، محمد سعید طنطاوی در کتاب «الاستنساخ بین العلم و الدین» ص 49 و نورالدین مختار الخادمی در «الاستنساخ البشری بدعه العصر» ص 20 است.
پاسخ: به نظر می رسد که ادلّه ی آنها قابل مناقشه است. این دلیل از چند جهت با اشکال مواجه می شود.
1-دلیل معتبری در قرآن و سنت پیامبر و روایات اهل بیت نداریم که لازم کرده باشد تولید انسان از زوجین باشد و از غیر آن حرام است. زیرا حکم وجوب یا حرمت به هر موضوعی نیاز به دلیل معتبر دارد. در حالی که هیچ دلیل معتبری نه از قرآن و نه از روایات بر وجوب تولید نسل مختص به زوجین نداریم. چنان که هیچ دلیل بر حرمت تولید نسل انسان از شبیه سازی نیز نداریم.
2-آیاتی که اهل سنت بر وجوب تولید نسل از زوجین ذکر کرده اند، جواب روشن دارد. زیرا این آیات در مقام بیان حکم شرعی و فقهی برای وجوب تولید نسل انسان از زوجین نیستند تا گفته شود شبیه سازی انسان چون از زوجین نیست پس حرام است. بلکه این آیات و امثال آنها در واقع ناظر به بیان سنت آفرینش و خلقت انسان است؛ نه در مقام بیان حکم تکلیفی تا از آن ها برداشت وجوب شود و در نتیجه شبیه سازی انسان حرام گردد.
3-اگر علمای اهل سنت اصرار کنند که حتماً تولید انسان باید از نطفه مرد و زن باشد و در غیر این صورت عمل آنها حرام و غیر مشروع است، با این دیدگاه درباره حضرت مسیح(ع) با مشکل رو به رو خواهند شد. زیرا خود اهل سنت مثل شیعیان با استناد به نص قرآن کریم، معتقدند که ولادت حضرت عیسی از نطفه مرد و زن خلق نشده و منی مردی در خلقت حضرت عیسی مسیح دخالتی نداشته است. می گویند او تنها و تنها از مادرش صدیقه طاهره حضرت مریم به دنیا آمده است. ایشان هم شوهر نداشته است. و حضرت عیسی در حین ولادت و در گهواره به بندگی خدا و پیامبری و مأموریت به نماز و زکات اقرار نموده است.
خلاصه کلام کسانی از بزرگان اهل سنت که شبیه سازی انسان را به طور مطلق حرام دانسته اند به دلیل آیاتی که ولادت فرزند باید از نطفه زن و مرد باشد، در برابر خلقت حضرت عیسی که بدون پدر به دنیا آمده با مشکل مواجه خواهند شد.
در ضمن اینکه قرضاوی -از علمای اهل سنت- به کمک شبیه سازی انسان نحوه ولادت حضرت عیسی(ع) و وقوع معاد را اثبات کرده است. این خود دلیلی است بر ضعف استدلال به آیات فوق بر حرمت شبیه سازی انسان.
دلیل دوم: اختلاط در میاه و انساب
از ادله ای که اهل سنت برای حرمت شبیه سازی آورده اند، اختلاط در انساب است که پیامد شبیه سازیِ انسان می باشد.
طنطاوی علت حرمت شبیه سازی را اختلاط میاه و انساب دانسته است. او می گوید: وَالعِلّهَ فی التَحریم اختلاطُ الأنساب(یوسف قرضاوی، الاستنساخ فی میزان الاسلام، ص 161)
برخی مثل شاطبی از علمای اهل سنت می گویند هدف همه ادیان الهی از جمله اسلام، حفظ پنج مقصد اساسی در زندگی انسان است. دین، عقل، نفس، مال و نسَب. تشریع احکام تکلیفی (مثل وجوب و حرمت) و احکام وضعی (مثل صحت و بطلان) نیز در مجموع برای حفظ این اهداف پنج گانه صورت گرفته است. نیز تعیین نوع خاصی از ازدواج هماره با شرایطی معین و تحریم زنا و تحریم انواعی خاص از نکاح مانند استبضاع که در جاهلیت مرسوم بوده ولی اسلام آن را حرام کرده و دستور داده باید ابتدا طلاق حاصل شود و پس از پایان عده می تواند با مرد اجنبی ازدواج کند، این ها همه در راستای حفظ انساب و عدم اختلاط میاه است. گفتنی است که استبضاع نام نکاحی در جاهلیت است. به این معنا که زنِ شوهر دار پس از پاک شدن از عادت ماهانه با موافقت شوهرش خود را در اختیار مرد اجنبی که دارای امتیاز هست می گذارد و اگر بچه ای به دنیا می آمد برای شوهرش می بود نه برای مرد اجنبی که بچه از نطفه او به دنیا آمده است. اسلام این نکاح را حرام کرده است.
خلاصه آنکه بیشتر دانشمندان اهل سنت یکی از ادلّه مهم حرمت شبیه سازی انسان را اختلاط انساب و میاه دانسته اند.
پاسخ: در جواب این دلیل می گوییم: باید از اهل سنت پرسید چگونه شبیه سازی انسان موجب اختلاط در میاه و انساب است؟ چون در شبیه سازی انسان اساساً میاه (منی مرد و زن) هیچ نقشی در تولید انسان شبیه سازی شده ندارد. بلکه حتی سلول جنسی در شبیه سازی انسان وجود ندارد تا نوبت به اختلاط میاه و انساب برسد. اختلاط میاه و انسان آن جایی است که دو مرد اجنبی با یک زنی ارتباط زناشویی و رابطه جنسی نامشروع در فاصله کوتاهی داشته باشد و سبب انعقاد نطفه شود.
طبق احکام شرع اسلام، اختلاط میاه و نسب در چنین موردی مطرح است و معلوم نیست این فرزند برای کدام یک از دو مرد زناکار است. آیا ملحق به مرد اول است یا مرد دوم. در چنین مواردی اختلاط میاه و انساب مصداق دارد. اما در شبیه سازی انسان نه منی مردی در شبیه سازی دخالت دارد، نه تخمک زنی تا مصداق اختلاط میاه و انساب باشد. بر همین اساس بعضی فقهای اهل سنت مثل «نصر فریک واصل» مفتی مصر، ناگزیر شده در رد اختلاط میاه و انساب بگوید از این جهت شبیه سازی حرام نیست. ولی در چنین موردی باید برای حرمت شبیه سازی از روش خلقت بشری خارج شده است، استدلال کرد و به حرمت آن حکم داد.