از ادلّه ی اهل سنت؛ الغای مفهوم مادری؟
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
پنجمین دلیل که علمای اهل سنت بر حرمت شبیه سازی انسان استدلال کرده اند، الغای مفهوم مادری است. زیرا مادر در طول ایام بارداری فرزند را در رحم خود پرورش و به هنگام زایمان به زحمت و درد و مشقت بسیار مبتلا می شود. از آن جا که در شبیه سازی، رنج و مشقت و زحمت برای مادری نیست، پس عنوان و مفهومِ مادری ملغی است. لذا شبیه سازی حرام است.
دلیلی که اهل سنت در این خصوص اقامه کرده اند مبتنی به برخی آیات قرآنی است. به عنوان نمونه: وَ وَصَّینا الأنسان بِوالدَیه حَمَلتهُ امُّه وَهنا عَلی وَهن… (لقمان، آیه 14). (ما انسان ها را توصیه و سفارش به نیکی به پدر و مادرشان نمودیم (زیرا) مادرشان به او باردار شده (در حالی که) سستی روی سستی به او دست داده است.)
در جای دیگری می فرماید: وَ وَصَّینا الأنسان بِوالدَیه اِحساناً حَمَلتهُ اُمُّه کَرها وَ وَضَعَتهُ کُرها… (احقاف آیه 15). (ما انسان را توصیه و سفارش به احسان به پدر و مادرش کردیم (زیرا) مادرش او را حمل کرد، در حالی که (تحمل) مشقت و سختی بارداری کرد و با مشقت و تحمل سختی او را زایید.)
بنابراین در مفهوم مادری از منظر قرآن گویا درد و سستی و مشقت در ایام بارداری و در هنگام زایمان نهفته بلکه با درد و زحمت عجین شده است. در حالی که در شبیه سازی انسان نه بارداری و زایمان مطرح است نه تحمل مشقت و درد و سستی. پس مفهوم مادری در شبیه سازی انسان ملغی است. از این رو شبیه سازی انسان حرام و غیر مشروع است. (الاستنساخ قنبله العصر، صص 113-114)
پاسخ: این دیل هم مورد مناقشه است. چرا که:
اولاً: این که مادر در زمان بارداری و زمان وضع حمل متحمل مشقت و زحمت و سستی می شود که در قرآن به آن اشاه شده، دلیل بر این نیست که واجب است هر مادری در زمان بارداری و زایمان تحمل مشقت کند. و سپس بگوییم چون در شبیه سازی در ایام بارداری و زایمان تحمل مشقت و زحمت نیست، پس یک امر واجبی ترک شده، لذا حرام است. قطعاً این گونه استدلال به این آیات صحیح نیست.
ثانیاً: در ایام بارداری و زایمان تحمل درد و سستی برای مادران حامله غالبی است، نه عمومی و دائمی. زیرا ممکن است زنان حامله زیر نظر پزشک و با مصرف داروهای مسکن یا مخدر در ایام بارداری هیچ دردی حس نکنند. یا اینکه طوری زایمان کنند که حتی درد زایمان را هم احساس نکنند. آیا چنین زنانی که بچه را به دنیا می آورند مفهوم مادری بر آنان صادق نیست؟ پس در شبیه سازی اگرچه اصلاً عنوان مادری مطرح نیست و تحمل درد و مشقت و سستی هم مطرح نخواهد بود، ولی معنا ندارد که این کار حرام و نامشروع تلقی شود.
ثالثاً ملاک در مفهوم مادری تنها انعقاد نطفه از تخمک زن با اسپرم مرد است و با تحمل درد و مشقّت و سستی هیچ ارتباطی ندارد. البته در قرآن کریم اگر به تحمل درد و سستی مادران اشاره می کند، به اعتبار امری است که در خارج غالبا واقع می شود. این یادآوری به فرزندان است که قدردانِ زحمات و خستگی های مادران باشند. نه این که تحمل سختی و مشقت و ضعف و سستی در امر مادری موضوعیت داشته باشد. این گونه توصیه به فرزندان دخالتی در مفهوم مادری ندارد. لذا اگر مادری در ایام بارداری و زایمان درد و زحمت و مشقت نداشته باشد، عنوان مادری باز هم بر او صادق است.
همچنین در باب تلقیح مصنوعی زنی که نطفه آن مرد و زن از تلقیح مصنوعی را در رحم خود نگاه داشته و درد و رنج را تا به دنیا آوردن فرزند تحمل کرده نسبتی با این فرزند ندارد. حتی به این فرزند محرم هم نیست. پس ملاک در مادر بودن تحمل درد و مشقت ایام بارداری و زایمان نیست. بر همین اساس در شبیه سازی انسان هر چند نه رحم مادری وجود دارد، نه اسپرم پدری و نه درد و رنج است و نه زایمان، پس نمی توان اصل خلقت شبیه سازی را حرام دانست. باید وجه حرمت خلق انسان از طریق شبیه سازی به دلیلی دیگری باشد؛ نه موضوع تحمل درد و مشقت از طرف مادر.
دلیل ششم: شکل گیری روابط نامشروع و همجنس گرایی
از جمله ادله ای که علمای اهل سنت بر حرمت شبیه سازی انسان آورده اند این است که اگر شبیه سازی رواج پیدا کند و هر کس بتواند شخص مورد نظر خود را شبیه سازی کند، امکانِ رواجِ انواع روابط جنسی نامشروع، حتی میان خانواده ها و محارم پیش می آید. سرانجام نیز به همجنس گرایی منتهی می شود. بنابراین شبیه سازی حرام است. قرضاوی از علمای اهل سنت در این باره چنین می نویسد: «شبیه سازی بر اساس اکتفا به یک جنس و بی نیازی از جنس دیگر استوار است؛ تا آن جا که یکی از زنان امریکایی گفت: به زودی این سیاره تنها از آن زنان خواهد بود.» (یوسف قرضاوی، الأستنساخ البشری، الجواب العلمیه للموضوع و آفاته، ص 145)
از این رو شبیه سازی می تواند سبب گسترش و ترویج انحرافات جنسی از قبیل همجنس گرایی باشد. پس از این منظر شبیه سازی انسان سبب تعمیق پدیده انحراف جنسی میان مردم می شود و حرام است.
پاسخ: امکان شبیه سازی و حتی رواج و تولید آن به وفور هم باشد، هیچ نقشی در موضوع روابط نامشروع جنسی نخواهد داشت. چرا که اولاً: ممکن است خود افراد شبیه سازی شده را با مقررات و قوانین رسمی و اعلان عمومی ارشاد به مراقبت از ورود به کار همجنس گرایی کنند تا این مشکل پیش نیاید. همان طوری که در سراسر دنیا خصوصاً در کشورهای اسلامی با استناد به دستورهای شدید اسلام در برخورد با چنین پدیده نامیمونی از همجنس گرایی به شدت جلوگیری می کنند. در ضمن مقرراتی برای شبیه سازان بگذارند که افرادی که از سلول آنان ساخته شده اند و همین طور با فامیل نسبی و سببی صاحب سلول رابطه جنسی برقرار نکنند تا مشکل همجنس گرایی پیش نیاید. همچنین در صورت نیاز، مثل سایر مردم تن به ازدواج شرعی و قانونی دهند. پس مشکل همجنس گرایی هرگز ملازم یا جواز شبیه سازی نخواهد بود.
ثاثیاً: افراد بی بند و بار و همجنس گرا همواره به کار زشت خود ادامه می دهند و برای آنان فرقی نمی کند شبیه سازی جایز باشد و یا حرام. آنان دنبال عیاشی و فساد جنسی خود خواهند رفت و حرمت شبیه سازی انسان هیچ تاثیری در جلوگیری از رفتار زشت آن ها نخواهد داشت.