آیا شبیه سازی انسان مشکلِ حقوقی دارد؟
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
دومین مشکلی که سر راه شبیه سازی انسان قرار دارد و موجب حُرمت ثانوی آن می شود، مشکل حقوقی است. به این معنا انسانی که از راه شبیه سازی به وجود می آید، پدر ندارد. چون از نطفه مرد نیست. مادر هم ندارد. چون نطفه فرد شبیه سازی شده از هسته تخمک زن نیست. بلکه منشاء خلقت آن فرزند شبیه سازی شده، سلول غیر جنسی است. مثلاً سلولی ازپوست یا چربی مرد یا از پوست و یا چربی بدن زن گرفته شده است. سپس از آن سلول، منشاء خلقت فرزند شبیه سازی شده است. از طرفی تخمک زن هم در تولید این فرزند نقشی ندارد. زیرا سلول برداشته شده را در تخمک زنی که فاقد هسته مرکزی است قرار می دهند. سپس مراحل خلقت فرزند شبیه سازی آغاز می شود. مدت ده روز این سلول در تخمک زن که فاقد هسته است، از سیتوپلاسم داخل آن به مدت ده روز تغذیه می کند و بعد از ده روز، روند تکثیر سلول آغاز می شود. تا پایان دورانِ بارداری و تا به دنیا آمدن، راهِ خود را طی می کند. بر این اساس این فرزند شبیه سازی شده نه پدر دارد، چون از سلول جنسی – اسپرم مرد- نیست و نه مادر، چون از تخمک دارای هسته مرکزی استفاده نکرده است. قهراً این فرزندِ شبیه سازی شده، نه خواهر دارد و نه برادر و نه هیچ فامیل دیگر. بر فرض اگر در رحم زنی بگذارند و در رحم او پرورش یافته باشد و از رحم او به دنیا بیاید، باز هم او مادرش نیست و به یکدیگر نامحرمند، زیرا در بحث تلقیح مصنوعی ثابت کرده ایم که جنین و نطفه فرزندی که از اسپرم مرد و تخمک زن خلق شده و در رحم زن اجاره ای قرار دهند و از همان رحم هم به دنیا آید، این فرزند رابطه نسبی با زن صاحب رحم ندارد. حتی اگر از شیر همین زن پرورش یابد باز هم به هم محرم نمی شوند. پس فرزند شبیه سازی شده اگر در رحم زنی هم پرورش یابد فرزند و مادری بین این دو نیست و با هم محرمیتی ندارند.
خلاصه این که مولود شبیه سازی شده فردی است فاقد هرگونه نسب و اقوام. این فقدانِ نسبی غالباً سبب مشکلات در نفقه، میراث، حق ولایت و حضانت می شود. پس موجب حرمت شبیه سازی به عنوان ثانوی می گردد.
منتقدانِ شبیه سازی انسان، این مشکل را عنوان کرده و لذا آن را حرام اعلام کرده اند.
پاسخ مشکل حقوقی
به این مشکل از سه وجه پاسخ داده شده است. البته از نظرِ ما وجه اول و دوم آن مردود است و وجه سوم پذیزفتنی است.
وجه اول این که بعضی محققان گفته اند فرزند شبیه سازی شده، مادر دارد و این اشکال بی مادری منتفی است. زیرا این فرزند شبیه سازی شده اگرچه از تلقیح بین منی مرد و تخمک زن متولد نشده است، چون سلول غیر جنسی مردی را به داخل تخمک زنی می گذارند، هرچند تخمک فاقد هسته مرکزی است، ولی از سیتوپلاسم موجود در آن تخمک مدت ده روز تغذیه کرده و رشد و نمو دارد. پس چه مانعی دارد مولود شبیه سازی را دارای مادر بدانیم و مادرش همان زن صاحب سیتوپلاسم در تخمک باشد؟
برای اثبات این نظریه با دو دلیل استدلال کرده اند:
دلیل اول آیه شریفه اِنَّ اُمَّهاتهُم الا اللائی وَلَدنَهُم. مادرشان فقط کسانی اند که آن ها را به دنیا آورده اند. مادر کسی است که فرزند را به دنیا آورد، حال از هسته مرکزی تخمک او باشد یا از سیتوپلاسمِ او. در شبیه سازی انسان فرزند از سیتوپلاسم موجود در تخمک زنی تغذیه کرده و رشد نموده، پس او مادر است.
جواب به این وجه : مهم ترین دلیلی که در وجه اول گفته شده استدلال به آیه شریفه ظهار بود. در حالی که استدلال به آیه ظهار در شبیه سازی از چند جهت مناقشه انگیز است:
1-جواب استدلال به آیه شریفه در مقام بیان حرمت ظهار و بطلان طلاقی است که با لفظ ظهار واقع شود و هیچ ارتباطی با فرزند بودن کسی که از رحم زنی خارج می شود ندارد. از این رو نمی توان به این استدلال بر مادر داشتن فرزند شبیه سازی شده استناد کرد.
2- ملاک مادری و فرزندی به هسته مرکزی تخمک است که منشاء خلقت و جفت گیری نطفه از اسپرم مرد و تخمک زن است و سیتوپلاسم نقشی در خلق نطفه ندارد.
3-اصولاً در مورد فرزند شبیه سازی شده هرگز در رحم زنی قرار نمی گیرد. بلکه تمام دورانِ رشد و تکامل نطفه تا شکل گیری انسان و دمیده شدن روح در دستگاه رحم مخصوصی است که بدین منظور ساخته شده است. پس فرزند شبیه سازی شده در رحم مصنوعی قرار می گیرند نه در رحم زنی. پس به آیه ظهار نمی شود استدلال کرد. و برای او مادری ثابت گردد. به صرف این که نطفه شبیه سازی شده، چند روزی از سیتوپلاسم تخمک زنی تغذیه کرده، دلیل نمی شود که به آیه ظهار استدلال شود. پس اشکال حقوقی به قوتِ خود باقی است و با این وجه نمی توان به آن جواب داد.
وجه دوم: گفته شده مفهوم مادری یک مفهوم تأسیسی از طرف شارع نیست که تعریف آن باید از شارع گرفته شود؛ بلکه مفهوم مادری یک مفهوم عرفی است. اگر ما از عرف جامعه و مردم کوچه و بازار راجع به مفهوم مادر سئوال کنیم، مردم مادر را به کسی می گویند که فرزند از او به دنیا آمده باشد. هرچند از تخمک او نباشد. پس وجهی ندارد ما بگوییم این مولود شبیه سازی شده مادر ندارد. زیرا مادرش همان زنی است که از تخمک او تغذیه کرده و به دنیا آمده است؛ هرچند تخمک فاقد هسته اصلی بوده است. خصوصاً اگر در رحم او پرورش و از رحم او به دنیا آید او مادر مولود است. پس این اشکالِ حقوقی منتفی است. در نتیجه حرام شرعی به عنوان ثانوی در این جا وجهی ندارد.
جواب وجه دوم در مفهوم مادری:
به نظر ما این دلیل هرچند از برخی محققان برای رفع مشکل حقوقی نقل شده، اما دلیل تام و قابل قبولی نیست. زیرا از نظر فقهی و قرآنی و منطقی، مادر کسی است که نطفه فرزند از تخمک او منعقد شده باشد. حال از راه نکاح شرعی باشد یا از طریق تلقیح و حتی اگر از اسپرم مرد اجنبی. در این صورت زنِ صاحب تخمک، مادرِ اوست. هم چنین در مورد کسی که فرزند را در رحم خود پرورش می دهد و از تخمک زن دیگری باشد، او مادر نیست. زن صاحب رحمی که صاحب تخمک نیست، حتی با آن فرزند در رحم محرمیت هم ندارد.
بنابراین فرزند شبیه سازی شده که نطفه اش از سلول غیر جنسی و تخمک فاقد هسته مرکزی بیرون رحم منعقد شده و در دستگاه مصنوعی در بیرون رحم پرورش یافته، قطعاً آن زن صاحب تخمک فاقد هسته مرکزی نمی تواند مادر او باشد. چنان که دستگاه رحم مصنوعی هم مادر او نخواهد بود.
با توجه به مردود بودن این وجه نیز مشکل حقوقی سر جای خود باقی است. زیرا این فرزند شبیه سازی شده، هیچ نسبتی با زن صاحبِ تخمک مه فاقد هسته است، ندارد. پس قول به حرمت شبیه سازی به عنوان مشکل حقوقی در جای خود باقی است و فرزند شبیه سازی شده به عنوان ثانوی حرام است.
وجه سوم:
در رد اشکال حقوقی، اگر فرض کنیم هر فرزند شبیه سازی شده فاقد نسب است، آیا سبب حرمت تولید آن می شود؟ آیا دلیل نقلی و عقلی داریم که چون لازمه شبیه سازی، نداشتن هیچ نسبت فامیلی است، پس حرام است؟ به کدام دلیل تولید فرزند فاقد نسب حرام و غیر شرعی است؟
اگر کسی بگوید ایجاد فرزند بدون مادر و نسب، کار مذموم و غیر عقلایی است، در جواب می گوییم بر فرض که تولید فرزند فاقد نسل مذموم و غیر عقلایی باشد، آیا سبب حرمت آن است؟! در صورتی که دلیلی بر حرمت آن نداشته باشیم، به کدام دلیل بگوییم حرام است؟ بلکه برعکس به مقتضای قاعده حلیت و اصل برائت، خلق انسان فاقد نسب و لو از راه شبیه سازی باشد جایز و بلامانع است.
مؤید این ادعا رأی استاد آیت الله محمد مؤمن است که در دو جا به عدم مانعیتِ نبودِ نسب اشاره کرده و آن را دلیل بر حُرمت ندانسته است. در یک جا می نویسد: حتی اگر فرزند شبیه سازی، نه پدر داشته باشد و نه مادر، دلیلی بر عدم جواز اقدام به ایجاد چنین تولیدی نیست و مقتضای اصول عملیه، جواز آن است. (محمد مؤمن، الاستنساخ، ص 20)
در جای دیگر تأکید می کند: اقدام به کاری که حاصل آن انسانی بی پدر و مادر باشد، اصلاً مجالی برای تحریم آن نیست. (همان، ص 21)
کوتاه سخن: پس از آن که اصل حلیت و اصل برائت شرعی و عقلی جواز شبیه سازی انسان را اثبات می کند، وجهی ندارد که با شبهه عدم نسب در تولید این فرزند حکم به حُرمت آن کنیم، هر چند به عنوان ثانوی. زیرا هیچ دلیلی بر حُرمت فاقد نسب نداریم.