آیا شبیه سازی انسان مشکلِ اخلاقی دارد؟
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
بعضی فقهای شیعه، استفاده از شبیه سازی را جایز دانسته اند. البته به عنوان اولی آن را جایز می دانند. اما چون لازمه ی آن را مفاسدی می دانند، به عنوان ثانوی آن را حرام عنوان کرده اند. ادلّه این قول در سه وجه خلاصه می شود. در این متن به وجهِ نخستِ آن می پردازیم.
وجه اول: مشکل اخلاقی
یکی از آن وجوه از جنبه ی اخلاقی است. گفته اند چون شبیه سازی انسان سبب مشکل اخلاقی می شود، پس حرام است.
مشکل اخلاقی به این معنا که اگر شبیه سازی انسان توسعه یابد و فرزندانِ زیادی از شبیه سازی متولد شوند، در این صورت ممکن است مساله نکاح و ازدواج، به تدریج برچیده شود. ممکن است که زنان از حامله شدن و بارداری خودداری کنند. در نتیجه با این گونه تولد فرزند، نظام خانوادگی مختل می گردد. از این طریق، بسیاری از زنانِ بی شوهر با شبیه سازی فرزند دارد می شوند. لذا از ازدواج و شوهرداری خودداری خواهند کرد. آثار نامطلوبِ این حرکت، زیان بار و برای جامعه انسانی خطرناک خواهد بود.
پاسخ به مشکلِ اخلاقی
به نظر می رسد که این مشکل و دغدغه چندان نمی تواند مورد اعتنا باشد. چرا که اولاً: به صِرف این که ممکن است با شبیه سازی انسان، مسأله ازدواج تدریجاً برچیده و نظام خانوادگی مختل شود، دلیلی بر حرمت شبیه سازی هرچند به عنوان ثانوی نخواهد بود. زیرا همین مشکل در مورد استفاده از داروهای پیش گیری هم امکان بروز دارد. زیرا ممکن است افرادِ زیادی با مصرفِ داروهای خاص یا استفاده از لوازم و تجهیزاتی که مانع از فرزند دار شدن است جلوی فرزند دار شدن را بگیرند. پس باید این کارها نیز حرام باشد. در حالی که هیچ یک از فقها مصرف این داروها و استفاده از تجهیزات پیش گیری را مادامی که منجر به قطع نسل نشود حرام نمی دانند. پس اگر استفاده از داروهای پیش گیری که سبب به هم ریختگی نظام خانوادگی می شود حرام نباشد، چرا در شبیه سازی حرام باشد؟ در حالی که بین این دو صورت در به هم ریختگی نظام خانوادگی تفاوتی نیست.
ثانیاً: شبیه سازی انسان علت تامه ترک ازدواج و ترک بارداری نیست تا حرام باشد. زیرا ترک ازدواج زنان و مردان خصوصاً پرهیز از بارداری هیچ ربطی به شبیه سازی انسان ندارد. اگر هم ارتباط داشته باشد، یکی از علل متأخره یا ترک ازدواج و پرهیز از بارداری آن در بعضی افراد است؛ نه علت تامه و نه در مورد همه افراد. شاهد بر این مدعی این که در طول سال ها و قرن های قبل که بحث و سخن شبیه سازی انسان نبوده، به دلیل مشکلات اقتصادی یا رواج فحشاء و آزادی گناه، یا اختلاط دختران و پسران و زنان و مردان سبب ترک ازدواج و روابط نامشروع و نیز ترک بارداری در جامعه شده است. پس ترک ازدواج و یا عدم بارداری را نباید به جواز شبیه سازی انسان پیوند زد و به آن ارتباط داد. مگر با یک مقدمه بسیار بعید. بدون شک مقدمه بعید به سبب حرمت ذی المقدمه حرام نخواهد شد.
ثالثاً: بر فرض شبیه سازی را علت تامه مشکلات اخلاقی بدانیم و بر این مبنا شبیه سازی را حرام ثانوی بدانیم، آیا اگر حکم به حرمت شبیه سازی انسان داده شود، همه زنان و مردان، دختران و پسران تن به ازدواج و فرزند داری خواهند داد؟ قطعاً چنین نخواهد بود. زیرا به صورت ملموس در دنیای امروز شاهدیم که ازدواج های سفید و روابط نامشروع در ایران و کشورهای اسلامی دیگر فراگیر شده و جهان اسلام را به صدا در آورده است. در حالی که هنوز و تا این تاریخ موضوع شبیه سازی انسان به طور رسمی اعلام نشده است.
رابعاً: فرض کنیم جواز شبیه سازی انسان منشاء مشکل اخلاقی فوق خواهد شد و روی این فرض که اصل شبیه سازی مباح و جایز است، آیا اگر عمل مباحی مثل شبیه سازی، مقدمه عمل حرامی باشد، آیا مقدمه مباح یعنی شبیه سازی هم حرام می گردد؟ به عبارت دیگر اگر فرض کنیم شبیه سازی مباح است، ولی از آن جا که مقدمه مشکلاتِ اخلاقی است، حرام می شود؟ پس این عملِ مباح هم محکوم به حرمت است. چون مقدمه حرام، حرام است. به تعبیر علمی آیا مقدمه حرام، حرام است یا خیر؟ آیا مقدمه واجب، واجب است یا نه؟ و چنانچه مقدمه حرام را حرام بدانیم، لازمه اش این است که شبیه سازی انسان ولو مباح است، ولی چون مقدمه عمل مفسده دار است پس حرام است. اگر مقدمه حرام را حرام ندانیم، لازمه اش عدم حرمت شبیه سازی انسان است. بنابراین اگر ثابت کردیم که مقدمه حرام، حرام نیست، این مشکلِ اخلاقی دلیلی بر حرمت ثانوی شبیه سازی نیست و در جای خود که بحث اصول فقه است بر بسیاری از محققین که اقوی همین است که مقدمه حرام حرام نیست و مقدمه واجب هم واجب نیست، البته عقل مقدمه حرام را تقبیح و مقدمه واجب را تحسین می کند؛ اما معنای تقبیح و تحسین حرمت و وجوب نیست.