فقیهان و شبیه سازی انسان
مقاله زیر یکی از 15 مقاله برداشتی از درس های فقه آیت الله سید اصغر ناظم زاده پیرامون “شبیه سازی انسان” است در فقه پزشکی
(برای آگاهی بیشتر به کتاب “جراحی پلاستیک و شبیه سازی انسان” انتشارات موسسه بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی مراجعه شود.)
فقهای شیعه نیز در خصوص شبیه سازی انسان به بحث پرداخته اند. برخی از آنها که در عصر حاضر متعرض شبیه سازی انسان شده اند – بر خلاف مسیحیت و یهودیت و نیز بر خلاف نظریه علمای اهل سنت- حکم به حرمت شبیه سازی به طور مطلق نداده اند. بلکه در حکم آن اختلاف نظر دارند. در این قسمت به برخی از آراء این فقیهان اشارت می کنیم.
نظریه اول: جواز مطلق شبیه سازی انسان
بسیاری از فقهای شیعه در عصر حاضر قائل به جواز مطلق شبیه سازی انسان شده اند. به عنوان نمونه:
1-آیت الله محمد فاضل لنکرانی می نویسد: شبیه سازی انسان فی نفسه مانعی ندارد مگر این که محرز شود توالی فاسد دارد.
2-آیت الله سیستانی می نویسد: شبیه سازی انسان فی حد ذاته مانعی ندارد.
3-آیت الله سید عبدالاعلی سبزواری در ابتدا شبیه سازی انسان را با سه احتمال موضوع بررسی قرار داده و در جای دیگر در مقام دفاع از جواز شبیه سازی برآمده است که احتمالات و آخرین نظریه ایشان چنین است:
احتمال اول: حرمت ذاتی برای شبیه سازی انسان به دلیل آن که این کار دخالت در کار خداوند با دستکاری ژنتیکی به شمار می رود، آن را ذاتاً حرام بدانیم.
احتمال دوم: حرمت تشریعی برای شبیه سازی انسان مثل حرمت زنا و شرب خمر و قمار و دیگر محرمات.
احتمال سوم: شبیه سازی انسان به عنوان حکم اولی مباح است و به عنوان ثانوی حرام است.
ایشان پس از بررسی احتمالات و نقل و نقد ادلّه آن، در صفحات بعد می نویسد: شبیه سازی با قطع نظر از مسائل دیگر مباح است و در حقیقت شبیه سازی به کارگیری قوانین و سنن الهی است که در نهاد موجودات قرار داده شده است. (سید علی موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیه و التشریع، صص 124-125)
4-آیت الله سید محمد سعید حکیم مانند فقهای پیش گفته، شبیه سازی انسان را مباح دانسته و می نویسد: دلیلی بر حرمت آن نیست. ایشان در پاسخ به استفتایی در این باره با تفصیل بیشتری نظر خود را بیان کرده است. وی می گوید: شبیه سازی انسان نتیجه به کارگیری سنت ها و قوانین الهی است که در نوامیس خلقت از طرف خدا به ودیعه گذاشته شده است. به علاوه با کشف این رازها به عظمت قدرت خدا و دقت در مخلوقات و صنع او پی می بریم. همین سبب زیادی حجت و بیان صدق فرمایش او در قرآن کریم است که می فرماید: سَنُریهِم آیاتِنا فی الآفاق وَ فی اَنفُسِهِم حَتی یَتَبَیَّنَ لَهُم اَنَّه الحَق…» به زودی آیات خود را که در آفاق و در انفس و جان انسان هاست نشان می دهیم. بدانند که او بر حق است و آیا همین سبب نمی شود که بدانید خداوند بر هر چیزی شاهد است.
این فقیه بزرگوار در نتیجه گیری بدان رسیده که شبیه سازی را مباح و بدون اشکال دانسته مگر عنوان زنا بر آن صدق کند. بر اساس آیات و روایات، فرزند زنا حرام است. در شبیه سازی که تلقیح خلقت انسان از سلول غیر جنسی و تخمک بدون هسته مرکزی در خارج رحم بدون شک مصداق زنا نیست پس شبیه سازی مباح و جایز است.
5-آیت الله سید محمد روحانی درباره شبیه سازی انسان به صراحت به جواز فتوا داده و موانعی که برای عدم جواز ذکر شده را ناکافی دانسته است. وی چنین می نویسد: تبعاتی از قبیل احتمال ابتلای کلون ها (فرزندهای شبیه سازی شده) به بیماری های جسمی، روحی و به هم خوردن نظام طبیعی خانواده و حذف شدن نقش پدر و جایگاه نامشخص نوزاد کلون شده در خانواده و نیز کاهش تنوع ژنتیکی در انسان ها در دراز مدت موجب حرمت نمی باشد. (نقل از: محمود صادقی، همانند سازی از نظر مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی، ص 79)
6-آیت الله سید محمد حسین فضل الله از علمای لبنان در مورد شبیه سازی انسان موضعی فرافقهی گرفته است. ایشان آن را گامی در جهت فهم عمیق تر سنت های نهان در هستی معرفی کرده و می گوید: باید انتظار مقولاتِ دیگری از این دست را داشته باشیم. وی ضمن برحذر داشتن از تکفیر دیگران می گوید: اگر علم قطعی با برخی از ظواهر دینی تعارض پیدا کرد، باید آن ظواهر را تأویل برد. (احمد احمد مع سید محمد فضل الله، فقه الحیاه فی الحوار، ص 181) و در پایان شبیه سازی را بر اساس اباحه شرعی و حکم به برائت جایز اعلام کرده است.
7-آیت الله جوادی آملی با اشاره به آیه شریفه: «لَیسَ کَمِثلِه شَی» چنین اظهار نظر کرده است: خداوند این آیه را تنها درباره خود گفته است که مثل خود خدا چیزی نیست و نفرموده است مثل مخلوقات و مصنوعات من چیزی نیست تا دلیل بر ممنوعیت شبیه سازی انسان باشد. بنابراین خداوند نفرموده است: هر چه من آفریده ام لیس کمثله شی. سپس نتیجه گرفته که شبیه سازی حتی اگر در انسان راه پیدا کند، نه آسیبی به توحید می رساند و نه به نظام خلقت، نه با این آیه منافاتی دارد. پس مورد شبیه سازی انسان نظیر کارهای مصنوعی دیگری است که در بخش نباتات در گلخانه ها انجام می شود.
نظریه دوم: جواز شبیه سازی در تولید اندک و محدود انسان
قلیلی از فقهای شیعه شبیه سازی انسان را در حد محدود و اندک جایز دانسته اند. ولی شبیه سازی انسان در حد انبوه را غیر مجاز و حرام می دانند؛ زیرا تولید زیاد سبب مفاسد بسیار است. از این رو برای پیش گیری از مفاسدِ احتمالی در حد محدود جایز است و در حد غیر محدود حرام است. از جمله این فقیهان:
1-آیت الله سید کاظم حائری است که از مجموع فتاوای ایشان استفاده می شود شبیه سازی انسان در تعداد بسیار اندک بلامانع است. ولی اگر به مرحله انبوه و تولید زیاد برسد، جایز نیست. در این باره به ذکر دو فتوای ایشان بسنده می کنیم:
الف)در فتوای اولشان می نویسند: همانا نفس شبیه سازی انسان اگر موفقیت آمیز باشد و با عمل جراحی هم همراه نباشد، به عنوان اولی جایز است. لکن از آیه شریفه که می فرماید: وَ مِن آیاتِه خَلَقَ السماواتِ وَ الأرض وَ اختلافِ اَلسِنَتِکُم وَ الوانِکُم. (از آیات خداوند است خلقت آسمان ها و زمین و اختلاف زبان ها و رنگ های شما.)
می فهمیم که حکمت خداوند برای حفظ نظام جامعه بر اختلاف زبان ها و رنگ ها جریان داشته است. شبیه سازی انسان در صورتی که به شکلی وسیع و انبوه به کار گرفته شود، اختلال در نظم پیش می آید. به دلیل این که بازشناسی خریدار از فروشنده ممکن نیست. همچنین خواهان از خوانده در باب شهادات معلوم نمی گردد. ستمگر از ستمدیده شناخته نمی شود. در جمیع معاملات و سایر موارد این مشکل شناخت، ساری و جاری است. پس لازم است به سبب وجود چنین لوازم باطلی شبیه سازی انسان در سطح وسیع آن تحریم شود.
در ظاهر کلام ایشان شبیه سازی به عنوان ثانویه حرام است. ولی با دقت در صدر و ذیل کلامشان و نحوه استدلالشان به نظر می آید که ایشان شبیه سازی انسان را فقط در سطح وسیع حرام می داند. اما در سطح اندک و محدود بلا اشکال و جایز می داند.
ب)در سئوالی که از ایشان درباره شبیه سازی انسان شده چنین پاسخ داده است: اگر شبیه سازی انسان منجر به اختلال در نظام اجتماعی شود، مثل این که تشخیص ستمگر از ستمدیده نشود و محرم از نامحرم و وراث از غیر وارث معلوم نگردد و غیر آن مشکلات، شبیه سازی حرام می گردد. این است معنای در معرض تهدید قرار گرفتن حقوق انسان. اما شبیه سازی به شکلی نادر که به مفاسدی از این قبیل منتهی نشود، حرام نیست و توجیهی برای من آن وجود ندارد.
نظریه سوم: جواز شبیه سازی به حکم اولی و حرمت شبیه سازی انسان به حکم ثانوی
از جمله فقیهانی که به این نظریه رسیده اند:
1-آیت الله مکارم شیراری از فقهایی است که قائل به جواز شبیه سازی انسان به حکم اولی است. ولی از نظر ثانوی قائل به حرمت آن است و در این باره چنین می نویسد:
شبیه سازی انسان از نظر شرع اشکالی ندارد. ولی با توجه به مشکلات جنسی که به بار می آورد و جامعه انسانی را مواجه با ناهنجاری می سازد که بر اهل خبره پوشیده نیست، انجام آن خالی از اشکال نیست. به همین دلیل حتی افرادی که به دین و شریعتی پایبند نیستند، به خاطر مفاسد مختلف آن به مخالفت با آن برخاسته اند و در بعضی کشورها مجازات های سنگینی برای آن قائل شده اند.
2-آیت الله صانعی نیز از قائلان به حرمت شبیه سازی به حکم ثانوی است. ایشان هر چند بدان تصریح نکرده است، فتوای خود را به گونه ای بیان داشته که گویای حرمت ثانوی آن است؛ زیرا معتقد است: عادی شدن شبیه سازی انسان در جامعه موجب توالی فاسدی است. می تواند این طریق فرزند دار شدن به جای نکاح قرار گیرد که با مذاق شرع و فقه اسلامی نمی سازد و از طرفی موجب مفاسد لازم الاجتناب حقوقی اجتماعی و تکوینی است از این رو معصیت و گناه کبیره است و جلوگیری و منع و تعزیر نمودن عاملین و ساعین در آن بر همه انسان ها مخصوصا قدرتمندان قانونی و اجرایی و تبلیغی واجب و فرض عقلی و شرعی است. ولی جنبه عملی آن فی حد نفسه و استفاده از آن در موارد نادر و ضرورت شدیده که برای جوامع بشری نافع باشد، یا در شبیه سازی اعضای بدن برای معالجه و اغراض عقلایی موضعی جایز است و منعی ندارد.
نظریه چهارم: عدم جواز و حرمت مطلق شبیه سازی انسان
اندکی از فقهای شیعه به این نظریه قائل شده اند. حرمت این شبیه سازی انسان را مثل حرمت شرب خمر و حرمت ربا، قمار و زنا قلمداد نموده اند. دلیل قابل قبولی هم بر نظریه خود اقامه نکرده اند. از کسانی که قائل به حرام بودن شبیه سازی انسان مطلقا شده اند آیت الله شیخ جواد تبریزی است. ایشان در پاسخ به این استفتا که آیا شبیه سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روش های پیشرفته علمی جایز است یا جایز نیست؟ به اختصار پاسخ داده اند: جایز نیست. (نرم افزار گنجینه 2)
در موارد دیگری هم ایشان به پاسخهایی پرداخته اند. از مجموع آنچه ایشان بیان داشته اند به نظر می آید شبیه سازی انسان را به طور مطلق حرام می دانند. ولی با دقت در وجوهی که بر حرمت آورده اند، می فهمیم وجهی که برای بطلان شبیه سازی گفته اند دلیل بر حرمت شبیه سازی به عنوان اولیه نیست. بلکه همان ادلّه ای است که دیگران بر حرمت شبیه سازی انسان به عنوان ثانوی گفته اند، نه اصل شبیه سازی. خصوصا اگر تولید آن یک یا دو مورد باشد، قطعا این آثاری که بیان کردند بر آن مترتب نیست. خلاصه کلام آن که فتوای آیت الله شیخ جواد تبریزی روشن نیست و در نمی یابیم که قائل به حرمت ثانوی است یا حرمت اولی و ذاتی.
2-علامه محمد مهدی شمس الدین در شبیه سازی انسان به طور صریح حکم به حرمت مطلق داده اند. ولی در مورد شبیه سازی حیوانات دیدگاه مشخصی ندارند. لذا در یکی از تعبیرشان چنین آمده است: شبیه سازی انسان قطعا و یقیناً نامشروع است. ولی در شبیه سازی حیوان مسأله ای است که باید درباره اش بحث شود. به خودی خود مشروعیت آن قابل اثبات نیست. (محمد مهدی شمس الدین، الاستنساخ بین الاسلام و المسیحیه، مقالات و ابحاث مقابلات لکبار رجال الدین و المفکرین و الباحثین من مختلف الادیان و المذاهب)
ایشان در مقام استدلال بر حرمت شبیه سازی انسان به طور مطلق، در گفت و گویی با مجله «الشراع» علت اصلی تحریم شبیه سازی انسانی را عدم تسلط انسان بر جسم خود دانسته و از سوی دیگر مدعی شده که خداوند بشر را آفرید و اسرار خود را در او قرار داد؛ در نتیجه هیچ بنده ای حق ندارد برخی ویژگی های طبیعی موجود را به هم بزند. این کار حرام است و دلیل بر این حرمت را اصل عدم مالکیت انسان بر جسم خود دانسته است. مگر در مواردی که شرع تعیین کرده است. فقط در آن جا حق تصرف در آن را دارد. در نتیجه به طریق اولی انسان حق تصرف در جسم دیگران را به هیچ صورتی ندارد.
در متنهای آینده، به بررسی این مواضع فقهای شیعه خواهیم پرداخت.